101. rocznica powstania Dzielnicy I Związku Polaków w Niemczech

Kiedy w czerwcu 1922 roku doszło do ostatecznego podziału Górnego Śląska pomiędzy Niemcy i Polskę, spośród 2 112 700 mieszkańców rejencji opolskiej na terenie przyłączonym do Polski mieszkało 996 tys., z czego około 250 tys. deklarowało narodowość niemiecką. Z kolei po niemieckiej stronie granicy pozostało 530 tys. osób deklarujących narodowość polską.

Decyzją Ligi Narodów osobom niezadowolonym z wytyczonych granic należało dać możliwość przesiedlenia się do wybranego kraju. Z możliwości tej skorzystało mniej więcej po 200 tys. zarówno Polaków jak i Niemców. Na Opolszczyźnie pozostało jednak około 350 tys. Polaków, którzy nie chcieli opuszczać swoich rodzinnych stron. To oni tworzyli jedno z największych środowisk, z których sto lat temu powstał Związek Polaków w Niemczech. Pozostając w Niemczech liczyli na respektowanie praw mniejszości określonych w zawartej 15 maja 1922 roku w Genewie Konwencji dla Górnego Śląska. Konwencję tę obu stronom narzucili alianci, toteż obie strony treść aktu przyjęły z wielką niechęcią.

Konwencja określała sposób podziału Górnego Śląska pomiędzy oba walczące o Śląsk państwa. Jej zadaniem było także uregulowanie wzajemnych stosunków między zamieszkującymi Górny Śląsk Polakami i Niemcami.

Dzięki zawartej w Genewie Konwencji dla Górnego Śląska zarówno Polacy w Niemczech jak i Niemcy w Polsce otrzymali gwarantowaną przez Aliantów wolność zrzeszania się w mniejszościowych organizacjach. Obie strony skwapliwie tę możliwość wykorzystały. 27 sierpnia 1922 roku w Berlinie odbyło się spotkanie przedstawicieli różnych polskich środowisk funkcjonujących na terenie państwa niemieckiego.

Celem spotkania było założenie polskiej organizacji, która w granicach obowiązującego w Niemczech prawa, korzystając z gwarancji Konwencji dla Górnego Śląska byłaby rzecznikiem spraw i problemów Polaków będących obywatelami Niemiec. Ustalono, że powołany 27 sierpnia 1922 roku w Berlinie Związek Polaków w Niemczech będzie organizacją nadrzędną, do której wstąpią zarówno osoby czujące się Polakami, jak i mniejsze organizacje skupiające Polaków.

Wśród tych organizacji wiodącą rolę odegrały działający od 1920 r. Związek Polaków w Prusach Wschodnich i Towarzystwo Szkolne w Olsztynie, a także działacze polscy w Westfalii. W tych dwóch pierwszych organizacjach wiodącą rolę odgrywał polski działacz plebiscytowy z Warmii Jan Baczewski, który podczas spotkania założycielskiego w Berlinie został wybrany tymczasowym prezesem Związku Polaków w Niemczech. Jego najbliższymi współpracownikami zostali lider polski z Westfalii Jan Kaczmarek i prawnik z Warmii Brunon Openkowski.

Pierwszym zadaniem nałożonym przez uczestników spotkania założycielskiego na kierownictwo Związku Polaków w Niemczech było opracowanie statutu organizacji i dopełnienie formalności prawnych obowiązujących stowarzyszenia działające w republice weimarskiej.

Formalności zostały spełnione i 3 grudnia 1922 roku w Berlinie odbyło się pierwsze Walne Zebranie Związku Polaków w Niemczech, podczas którego przyjęto Statut i powołano Radę Naczelną oraz Zarząd Główny stowarzyszenia. Statut mówił, że najważniejszym celem istnienia organizacji było reprezentowanie praw Polaków żyjących w Niemczech jako mniejszości narodowej wobec niemieckich władz państwowych.

Uczestnicy Walnego Zebrania uchwalili także Manifest Związku Polaków w Niemczech, który 9 grudnia tego samego roku został opublikowany w ukazującym się w Berlinie od 1896 roku w języku polskim Dzienniku Berlińskim. Manifest obwieszczał, iż powstał Związek Polaków w Niemczech i zapowiadał kierunki działań organizacji.

27 sierpnia 1922 r. w Berlinie grupa polskich działaczy mniejszościowych powołała Związek Polaków w Niemczech, a 3 grudnia tego samego roku przyjęto statut organizacji. Struktura organizowanego związku przewidywała utworzenie w poszczególnych regionach Niemiec struktur lokalnych – tzw. dzielnic.

Już 18 lutego 1923 r. powstała I Dzielnica Związku Polaków w Niemczech z siedzibą w Opolu. Obejmowała ona swoim zasięgiem pozostałe w Niemczech tereny rejencji opolskiej. II Dzielnica powstała w Berlinie dla Brandenburgii, Saksonii, Hamburga, Dolnego Śląska, Pomorza i Marchii Granicznej czyli Prus Zachodnich. Dzielnica III obejmowała Westfalię, Nadrenię, Badenię i Palatynat. Dzielnica IV powstała w Olsztynie i obejmowała Prusy Wschodnie, Warmię, Mazury i Powiśle. Dzielnica V z siedzibą w Złotowie działała na pograniczu wielkopolskim.

Czas był już najwyższy, bowiem już bezpośrednio po zakończeniu III powstania śląskiego w części Śląska pozostającej pod kontrolą niemiecką rozpoczął się okres napaści terrorystycznych na ludzi sprzyjających Polsce, ale także na tych, których tylko o sprzyjanie Polsce podejrzewano. Sprawcami tych napaści byli najczęściej zdemobilizowani członkowie niemieckich formacji ochotniczych, którzy nie chcieli jeszcze wracać do swoich domów w głębi Niemiec, ale mieli ochotę jeszcze „powalczyć”.

Fale terroru objęły niemal cały niemiecki Śląsk, ale najbrutalniejsze i najliczniejsze przykłady antypolskich akcji odnotowano w powiatach o najwyższym odsetku polskiej ludności, a zatem w raciborskim, gliwickim, strzeleckim i kozielskim.

Powołanie I Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech dawało polskiej ludności Opolszczyzny nadzieję na to, że ktoś zacznie bronić jej interesów.

W pierwszym roku funkcjonowania Związku Polaków w Niemczech na Opolszczyźnie powstały 104 koła, do których wstąpiło blisko 6000 osób, a cały Związek Polaków w Niemczech liczył około 32 000 członków. Niestety terror jaki zapanował na terenach, które przypadły po podziale Górnego Śląska Niemcom spowodował wycofanie się wielu wcześniej prężnych działaczy do zacisza swych domostw.