Godka jest cool!

Po blisko 50 latach nareszcie możemy gołdać po swojemu, dlaczego mielibyśmy się z tym chować? - pyta z uśmiechem Liliana Wencel z podopolskich Ochódz. Pani Liliana zdobyła jedno z wyróżnień w konkursie literackim "Ze Śląskiem na ty" w Łubnianach. Co roku w szranki staje kilkadziesiąt osób. Starzy, ale i młodzi.

Krystian Czech, dyrektor Łubniańskiego Ośrodka Działalności Kulturalnej, pomysłodawca imprezy, wspomina:

- Początki sięgają wczesnych lat 90., kiedy wziąłem udział w konkursie "Po śląsku - po naszymu" organizowanym z przez Radio Katowice. Finały w zabrzańskim Domu Muzyki i Tańca były (i są do dziś) wielkim świętem Ślązaków. W Łubanianach postawiono na słowo pisane.

- Śląski to język domowy, intymny, opisujący głównie uczucia, choć nie tylko - wyjaśnia Czech. - Nieprawdą jest, że jest tylko mówiony. Jeśli się wysilić, da się w nim napisać bardzo ciekawe opowiadania, nie tylko pod względem językowym.

Dziś własne konkursy gwarowe ma większość autochtonicznych gmin województwa opolskiego, ale i śląskiego.

- Nie mają racji ci, którzy mówią, że gwara zanika. Ona ma się znakomicie! - tłumaczy prof. Bogusław Wyderka, językoznawca z Instytutu Śląskiego i Uniwersytetu Opolskiego, który od 1998 roku zajmuje się opracowywaniem słownika gwar śląskich. Gotowych jest już 11 tomów, praca nad kolejnymi trwa. W planie jest ich około czterdziestu.

- Język żyje, dopóki posługują się nim ludzie. Na Śląsku cały czas mówi się po śląsku - wyjaśnia prof. Wyderka.

- W erze globalizacji każdy szuka zakorzenienia, elementu wyróżniającego go spośród innych - mówi naukowiec.

- To samo obserwujemy w Belgii, Francji czy Niemczech, gdzie swoją odrębność zaznaczają już subregiony należące administracyjnie do Bawarii - dodaje Czech.

Na Śląsku Opolskim geneza zjawiska ma jeszcze jedno podłoże. Za tzw. komuny nie wolno było tu mówić inaczej niż czystą polszczyzną.

- Wszystko było tu kojarzone z niemieckością, a więc programowo zakazane - wspominają starsi Ślązacy.

- Ajmer, hajziel, giskana - wyliczają jednym tchem uczniowie szkoły podstawowej w Złotnikach zapytani o ulubione śląskie słowa. - Skąd je znamy? Przeca my godłomy tak w doma - mówią szczerze.
- Oni nie mają uprzedzeń i ograniczeń, jakie mieliśmy my - mówi Maria Chudala, dyrektorka Zespołu Szkolno-Przedszkolnego im. Pisarzy Śląskich w Złotnikach. Dzisiaj nie ma takiego problemu.
- Nasi uczniowie jeżdżą na "Śląskie Beranie", zawsze zdobywają czołowe miejsca - chwali się dyrektorka.

W szkole zajęcia regionalne na zastępstwie prowadzi Iwona Ciszewska, Polka, która po śląsku nie mówi. Po kilku latach pracy w tutejszej szkole trochę rozumie.

- Uczę się od dzieci, gołdać już się chyba nie nauczę - przyznaje.
- Po latach sekowania, wyśmiewania i poniżania śląska mowa doczekała się wreszcie nobilitacji, już nie trzeba się z nią ukrywać - cieszy się Krystian Czech, nawiązując do tego, że kiedyś Ślązacy bali się wychylać. Teraz oficjalnie, bez ograniczeń mogą mówić "po swojemu".

Przecież my wszyscy mówimy tak w domach, teraz bez wstydu odsuwamy nieco firanki, "wychodzymy z chałpy na plac" - dodaje.

W sytuacji, kiedy wielu Ślązaków pracuje na stałe w Niemczech, śląska gwara ulega tzw. wtórnej germanizacji. W skrócie chodzi o to, że stare śląskie słowa zastępowane są często przez niemieckie. Nikogo to nie razi, bo przecież wpływy niemieckie w gwarze zawsze były.

- Większość gwarowych określeń wyrosłych z niemieckiego ma jakieś dodatki, przeinaczenia, zmiany - tłumaczy prof. Wyderka. - Ale w gruncie rzeczy nie ma się co na takie zjawisko obrażać. Język to zjawisko zmienne.

Czy oskarżani przez lata Ślązacy o kryptogermańskość po ostatnich wypowiedziach prezesa Kaczyńskiego o Ślązakach jako o zakamuflowanej opcji niemieckiej czują się obrażeni? - Nie warto tego nawet komentować - kończy temat prof. Wyderka.

Po śląsku da się czasami powiedzieć więcej niż w innych językach.
- Najlepszym tego przykładem jest wyświechtane już "łon", "łonacenie", za pomocą których można powiedzieć wszystko - mówi Krystian Czech.

- Dzięki badaniu gwary dowiaduję się więcej o swojej przeszłości - mówi Dorota Wons, pochodząca spod Lublińca zębowiczanka. Emerytowana nauczycielka języka polskiego do plebiscytu nto pt. "Piykno Godka" wysłała liczący 160 słów słownik terminów rolniczych.

- Wśród nich wiele jest prawie zupełnie zapomnianych, ja zbieram to dla potomnych - wyjaśnia.
- Wiele z nich, niekoniecznie rolniczych, brzmi dla niej blisko, ciepło, rodzinnie.
- Taki "katyjmusek" musi wzbudzić uśmiech na twarzy - mówi, żartując od razu na temat swojej metryki. - A może to przychodzi z wiekiem...

Na zapoczątkowaną przed miesiącem akcję przyszło już do nas kilkaset zgłoszeń. Niektóre zawierają po kilkadziesiąt słówek i wyrażeń. Obok określeń związanych z rolnictwem, kuchnią i sprawami codziennymi wiele jest opowiadań, a nawet wierszy. W przychodzącym do redakcji natłoku listów i maili są też prace prawie naukowe, traktujące o szczegółach, o wymowie i zasadach zapisywania słów.

- Mnie ciekawi szczególnie słowotwórstwo, warto wiedzieć, skąd biorą słowa, których używam - wyjaśnia Krzysztof Lyra z Otmic. Student germanistyki zajmuje się relacjami pomiędzy słownictwem oficjalnym a gwarą, bada też wpływy językowe na Śląsku.

- Wiele w naszej gołdce germanizmów, ale i czechizmów - mówi. - Przez te wielorakie wpływy mamy do czynienia jakby z odrębnym językiem. Czyż to nie jest piękne?

Na całym historycznym Górnym Śląsku naukowcy doliczyli się około stu odmian gwary. Od kilku lat trwają zabiegi zmierzające do skodyfikowania śląskiej mowy i uznania jej za język regionalny.

- "Srogość na landzie" oznacza, że idzie coś wielkiego - wyjaśnia Krystian Czech, wskazując, że być może właśnie my jesteśmy świadkami epokowego wydarzenia.

- Ta srogość to może być to, co dzieje się obecnie z gwarą śląską. Być może za jakiś czas przestanie być gwarą? - zastanawia się regionalista, znawca kultury ludowej, komentując dążenia m.in. środowiska Pro Loquela Silesiana, Związku Górnośląskiego i Ruchu Autonomii Śląska. Ich celem jest uznanie śląskiego za język. Profesor Wyderka ucieka w odniesieniu do tej sprawy od polityki

- Nie wiadomo, czy wkrótce nie wykształci się coś na kształt śląskiego kanonu językowego, na razie jeszcze go nie ma - zastanawia się językoznawca.

Przeciwnicy takiej ewentualności zarzucają zabiegom zmierzającym do kodyfikacji śląskiego tworzenie sztucznego języka.
- Przecież gwara jest inna w każdej wiosce! - wskazują.
- Literackim językiem polskim w dwudziestoleciu międzywojennym posługiwało się kilkanaście procent mieszkańców Rzeczypospolitej - wskazuje Wyderka, tłumacząc, że taka unifikacja języka nie zaszkodzi gwarom.

One nadal będą istnieć, nad nimi pojawi się wówczas coś na kształt literackiej, uniwersalnej śląszczyzny - teoretyzuje, zaznaczając, że śląskie gwary wywodzą się od języka polskiego.
Czy język śląski jest dla Ślązaków piękniejszy od np. polskiego?

- Nie wiem, czy śląski śmaterlok jest bardziej kolorowy od polskiego motyla, na pewno jest bliższy, bo jest nasz - zamyśla się Krystian Czech.